Obsesif-Kompulsif Bozuklukta Niçin Zihnimiz Muhakkak Hususlara Takılmadan Duramıyor?
Takıntılardan nasıl kurtuluruz sorusu ile ilgili bahsetmeden evvel “Obsesif-kompulsif bozuklukta niçin zihnimiz muhakkak hususlara takılmadan duramıyor?” sorusuna bakmakta yarar var. Evet neden takıntılar kendi kendine geçmiyor ya da kendime mantıklı açıklamalar getirmeme karşın geçmiyor.
Bunu şöyle açıklayabiliriz. Obsesif-kompulsif bozukluk kaygı bozuklukları sınıflandırması içinde yer alıyor. Zira temelinde ağır bir korku hali var. Kişi bu ağır dert halini denetim edemediğinden kendine denetim edebileceği takıntılar geliştiriyor, bu, kişi farkında olmadan beynin kullandığı bir düzenek. Öteki bir deyişle bu durum, beynin, denetim edilemeyen genel telaş halini denetim etmeye çalışmasının otomatik bir yolu; takılacak mevzular bulmak. Lakin bu yol da işe yaramıyor ve kişi takıntısına takılarak genel ve ağır bir tasa hali yaşamaktan tahminen kurtuluyor lakin muhakkak hususlara takılma ve bunlarla ilgili dertler yaşamaya başlıyor. Takıntı gelişiminde süreç daima bu türlü işler. Hasebiyle sorun kişinin dert fazlalığı sıkıntısıdır, tahlil de bu dert fazlalığı problemini çözmektir. Böylelikle yerine koyması gereken bir takıntı gerekliliği de kalmaz ve takıntı sorunu çözümlenir. Takıntısı olan bir danışan ile psikoterapi çalışması yaparken, kişi daima takıntılarından, bunlardan kurtulmak için neler yaptığından bahseder ve ne yaparsa bu takıntılardan ya da kompulsif davranışlardan kurtulacağını terapiste sorar, pratik tahliller ve teklifler ister. Hiçbir vakit teklif ve telkin yolu izlenerek yapılan bir psikoterapi çalışması takıntıdan kurtulmayı sağlamaz. Kişi belli bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini(yani kompulsif davranışı), yapamadığı için ağır bir telaş yaşıyor değildir. Burası kıymetli. Tekrar edeceğim. Kişi muhakkak bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini yapamadığı için telaş yaşıyor değildir.
Peki neden kişi ağır bir korku halinde takıntılı fikir ile haşır neşir oluyor? Bunun açıklaması birikimsel telaş ve beynin birikmiş tasa hissini düzenleyememesinde zımnî. Niçin düzenleyemiyor? Zira olağanın ötesinde bir korku birikmesi var. Pekala neden olağanın ötesinde bir telaş birikmesi var? Yanıt şu: Hayatında yaşadığı uzak ya da yakın periyot travmatik olaylar sonucunda orta beyindeki limbik sistem bölgesindeki birtakım alanlarda telaş duygusu depolanmakta. Bu son devir araştırmaların bize gösterdiği bir durum. Kişi telaş birikmesinden ötürü aslında dertli bir yapıdadır ve muhakkak bahislere zaten var olan bu korku fazlalığı nedeniyle takılır. Yani, örneğin, 10 sefer kapıyı denetim etmediğinde çok tasa yaşayan bir insan, kapıyı gereğince denetim etmeyip konuttan ayrıldığı için dert yaşamaz. Esasen bünyesinde, yani limbik sisteminde, var olan korku fazlalığı nedeniyle kapıyı denetim etmeye kendini mecburî hisseder, kapının kapalı olduğunu bilse de. Fakat, ağır telaş hali, kapıyı gereğince denetim etmeme durumu ile tıpkı anda yaşandığından zahmetini ve korkusunu, kapıyı gereğince denetim etmemesine bağlar. onlarca defa denetim ettikten sonra kısmen rahatladığı için de kapıyı gereğince denetim etmemesinin onda şiddetli bir telaş yarattığına yeterlice inanır. Bu süreç daima böyledir. Takıntının konusu ne olursa olsun; paklık, denetim, cinsellik, din, yakınlara ziyan verme olsun, bu süreç daima bu türlü işler. Yani aslında asıl sorun takıldığımız bahsin kendisi değil, kaygı fazlalığımızdır. Kaygılı olduğumuzdan o bahse takılırız, yoksa o husus telaş verici bir
bahis olduğundan değil. Bu süreci anlamak son derece değerlidir zira, anlamazsak psikoterapiden beklentimiz de farklı olur. Söylemiş olduğum üzere psikoterapi takıntılarla ilgili mantıklı açıklamalar yapmak, bunların mantık dışı şeyler olduğunu söylemek değildir.
Bir bahiste takıntı geliştirmemize sebep olan dert fazlalığını psikoterapide çalışmak gerekir.
Bu nedenden ötürü davranışçı terapiler birçok takıntı cinsinde pek tesirli olamaz. Kişi bir takıntıdan kurtulsa da öbür bir şeye takılmaya başlar. Zira yerdeki tasa fazlalığı duruyordur. Terapide yalnızca rasyonel olmayan fikir kalıpları ile çalışmak epey fayda sağlayabilmekle birlikte gereğince tatmin edici sonuç vermez. Bu tıp bir terapide, kişi takıntılar geldiğinde bu takıntılara nasıl yaklaşacağını öğrenebilir lakin son amaca gereğince ulaşılamaz. Kesin maksat “takıntılı fikir gelse de ve zorlantılı davranış yapılmasa da rahatsız olmama halidir; öbür bir deyişle psikoterapideki sonuncu gaye bireyde daha evvel ağır tasa uyandıran niyetler gelse de ve bu niyetlerden kurtulmak için zorlantılı davranışlar tekraren yapılmasa da kişinin tasa hali yaşayamamasıdır.
Teknolojik ilerlemelerle birlikte psikoterapi metotları ile ilgili de bir çok yenilik ve gelişme oluyor. Artık, onlarca yıllık birikimlerin de sonucu olarak travma olmadan ruhsal sorun olmaz fikrini benimsemeye hakikat adım adım gidiyoruz. Klinik deneyimlerimiz bu görüşü büyük bir tutarlılıkla onaylıyor. Beynin biyokimyası durduk yere bozulmuyor. Travmatik yaşantılar ve bunların tesirleri çoklukla beynin biyokimyasını bozan ögelerdir. Belli psikiyatrik meselelerde genetik faktör rol oynayabiliyor lakin çoğunlukta faktör çevresel, yani travmatik yaşantılardır. Travmatik yaşantıların limbik sistemdeki tesirleri yıllar sonra dahi olsa çeşitli ruhsal problemler ortaya çıkarma potansiyeline sahiptir. Bu nedenle bu meselelerin mantıklı düşünme kapasitesi ile ilgisi yoktur. Lakin şunu da söylemek lazım; bireyler olumsuz his hallerinde yıllar boyunca kaldıklarında rasyonel olmayan kimi fikir kalıpları da geliştiriyorlar. Bunları aşmada bilişsel teknikler çok kıymetlidir.
Travmatik yaşantılar, hatırlayalım ya da hatırlamayalım, önemseyelim ya da önemsemeyelim, farkında olalım ya da olmayalım, ruhsal sorun oluşmasında en önemli etkendir.
“Ya takacak ne var, genç adamsın”, “Okulda derece aldın lakin bu türlü anlamsız şeylere kafanı takmanı anlayamıyorum”, “Sende hiç mantık yok mu” üzere çevresel telaffuzlar takıntı yaşayan şahısta anlaşılmamışlık duygusu, öfke, niçin bunları aşamıyorum diye suçluluk duyma biçiminde ekstra güç haller yaşatır. Takıntı hastalığı mantıklı açıklamalarla yahut yol göstermelerle aşılamaz. Çünklü sorun takıntı hastasının mantıksız olması değildir. İçinde bulunduğu telaş halinden ötürü belli hususlara takmadan edememesidir sorun. Takıntısı olanların birçok takıldıkları şeyin kendileri için de anlamsız ve saçma olduğunu zati bilir ve bunu söyler. Ne terapistin ne de kişinin etrafındaki insanların ne de kişinin kendisinin takıntıların anlamsız saçma vs. olduğunu şahsa açıklaması hiçbir değişiklik yaratmaz. Hatta biraz evvel de söylediğim üzere öfke, suçluluık ve bu problemden kurtulamayacağına dair ümitsizlik hisleri yaratır.
Kaygı fazlalığına yol açan, danışanın bile tahminen çoktan unuttuğu travmatik tecrübelerin çalışılması bir çok tasa bozukluğu rahatsızlığında olduğu üzere takıntılarda da epeyce değerlidir. Travmatik hislerin çalışılması ve birebir vakitte bozuk kognisyonların ya da fikir kalıplarının çalışılması bir ortada yapıldığında en âlâ sonuç alınıyor. Günümüzde aktifliği klinik çalışmalarımızda kendini açık bir halde göstermiş birtakım metotlar, birçok psikoterapi yaklaşımındaki yöntemsel birikimleri bir ortaya getirerek takıntı sıkıntısını “ancak bir yere kadar güzelleşme olur” önyargısından kurtarıyor.
Ercüment Doğan, Ph.D.
Klinik Psikolog
