Psikoseksüel gelişim evreleri
Sigmund Freud’un geliştirdiği psikanalitik yaklaşım, kişiliği üç temel yapının bütünleşmesiyle açıklamaktadır. Bu temel yapılar id (alt benlik), ego (benlik) ve muhteşem ego (üst benlik) halinde söz edilmektedir. Beşerde doğuştan gelen dürtülerin kaynağı olarak tanımlanan id, kişilik yapısının biyolojik bir modülü olarak tanımlanmıştır. Freud, insanın cinsellik ve saldırganlık üzere iki kıymetli eğilime doğuştan sahip olduğunu savunmaktadır. Kişiliğin ahenk sağlayıcı, düzenleyici ve dengeleyici yapısı egodur. Ego, çevresel etkenlerle uyarımlar sonucunda gelişen id’in bir modülüdür. Bu kesim, dış dünya ile alt benlik ortasındaki etkileşimi istikrarlar. Kişiliğin üçüncü tarafı ise ahlaki modülü olan üst benliktir. Bu kısım, bireyin davranışlarını toplumun bedel yargılarına nazaran kıymetlendirerek, ne derece gerçek olduğunu belirtir. Bireyin çocukluğundan itibaren gelişim gösteren harika ego, aile ve toplum tarafından aktarılan paha yargılarına uygun olarak şekillenmektedir. Bu süreçte ödüllendirme ve cezalandırma uygulamaları ile pekiştirilir. Alt benlik, benlik ve üst benlik yapılarının birbirleriyle daima olarak etkileşimleri, dinamik kişilik yapısını oluşturmaktadır (Boeree, 2012).
Freud, kişilik yapısının doğumdan sonra farklı basamaklardan geçerek şekillendiğini savunmaktadır. Bu evreleri psikoseksüel evreler olarak tanımlamıştır. Psikoseksüel evreler şu formdadır:
Oral dönem
Anal dönem
Fallik dönem
Gizlilik (Latent) dönemi
Genital dönem
Oral, anal ve fallik periyot ve genital devirler olarak gruplanmıştır. Genital devirlerde kişilik gelişimi epey kıymetlidir. Zira bütün kıymetli kişilik özelliklerinin temeli bu devirlerde gelişmektedir. Her devrin istikrarlı biçimde yaşanması gerekmektedir. Bu periyotlardan rastgele bir adedinde çok doyum sağlanması yahut çok engellenmeye maruz kalınması, bireyin o devirde saplantı yaşamasına neden olmaktadır. Freud’a nazaran, psikoseksüel gelişim periyotlarından bir adedinde saplantı yaşayan birey, o devrin özelliklerini yüklü olarak yansıtacaktır. Kişiliğin gelişimi ve şekillenmesinde tesirli olan bu periyotların detaylı olarak incelenmesi, terapistlere kıymetli ipuçları sağlayacaktır. Bu sayede hastalara gerçek teşhis koyma ve faal bir tedavi sürecini yönetmek için mümkün olacaktır.
Aşağıda Freud’un tanımlamış olduğu psikoseksüel gelişim evreleri hakkında bilgi verilmiştir.
Oral Dönem
Kişilik gelişiminin birinci basamağı olan oral periyot, hayatın birinci 1-1.5 yılını kapsamaktadır. Bu periyot süt çocukluğu devri olarak da bilinir. Çocuk bu devirde asıl olarak ağızdan beslenerek haz almaktadır. Daima olarak alıcı pozisyonunda olan bebeğin gereksinimleri, kendini söz etme hali ve algılaması ağız bölgesine ağırlaşmıştır. Bu devirde acıkma, susama, anne göğsü üzere objelere dokunmaktan hoşlanma, yutma ve doyma hisleri duyuları algılanmaktadır. Bebek bu devirde yalnızca ağız ile irtibat kurabilmektedir. Bu nedenle davranışlarının temel kaynağı beslenme ile bağlıdır. Beslenme muhtaçlığının karşılanması ile doyum sağlanır. Bu durum o periyottaki hayat gücünü kaynağıdır (Alper vd. 1997).
Oral devirde beslenme muhtaçlığı, bebeğin annesini emmesiyle karşılanmaktadır. Freud bu devirdeki bir çocuğun emme faaliyetlerini, çocuğun cinsel şovlarının tipi olarak tabir etmektedir (Freud, 2014). Bu periyotta başlayan emme işlevinin insanın ömrü boyunca süreceğini, vakit zaman farklı objelerin emileceğini belirtmiştir. Dudağın bir kısmı, lisan, derinin öbür bir kısmı, ayak başparmağı bu emilecek objeler haline gelebilir. Oral devirde emme ile birlikte, kulak göğsünün tutulması yahut çekiştirilmesi üzere farklı dürtüler de ortaya çıkabilir.
Oral periyodun başarılı halde geçirilmemesi, bu periyodun özelliklerini bireyde baskın hale getirir. Yetişkin devirde birey, kendi özelliklerinin bu devirde saplanmayla bağlantısının farkında değildir. Oral periyodu sağlıklı bir halde tamamlayan şahıslar, çok bağımlılık yahut çok kıskanma hisleri olmaksızın etrafındakilere dayanak olan, onlara verebilen ve onlardan alabilen bir kişiliğe sahip olur. Kendisi sağlam olan bu bireyler, etrafındakilere de güvenirler (Geçtan, 1994).
Anal Dönem
Oral devirden sonra başlar ve üçüncü yaş sonuna kadar uzanır. Bu periyotta anüsün büzülmesini sağlayan kasları uyaran hudutlar olgunlaşmaktadır. Bu süreçte çocuk dışkısını tutmayı ve boşaltım fonksiyonunu denetim etmeyi öğrenmektedir (Geçtan, 1994).
Anal devir iki farklı devirden oluşur. Bunlar anal sadizm ve anal erotizm evreleridir.Anal sadizm evresi 8-24. aylar ortasındadır. Anüs, göğüsler ve kas sistemi erotikleşir. Haz almak için dışarı itme, dışkılama ve tahrip etme üzere aktiviteler ön plandadır. Sfinkter eğitimi temel olağan engelleme olarak algılanır. Bu periyoda has savunma düzeneği yansıtma biçimindedir. Otoritarizm, düzensizlik, düşmanlık ve çok inanç bu periyodun karakteristik özelliklerini içerir.
Anal erotizm evresi 1-4 yaş aralığını kapsar. Anüs, göğüsler, sfinkterler, üretra ve kas sistemi erotikleşir. Bu evrede çocuk “tutma” ile haz elde etmeye çalışır. Bu durum çiş yahut kakasını tutarak ortaya çıkar. Bu periyotta karşı reaksiyon oluşturma, yalıtma, yapma-bozma ve akla uydurma üzere savunma sistemleri hakimdir. Tertipten hoşlanan, inatçılık, cimrilik, dakiklik, kararsızlık, sahiplenmeye ve tabi olmaya eğilim üzere özellikler bu periyoda aittir.
Anal periyotta çocuk, özerklik ile utanç ve kuşku ortasında çatışma yaşamaktadır. Bu periyodu sıkıntısız yaşayan, anne ile uyumlu bağlantıları olan çocuklarda bağımsızlık, gurur duygusu, kararlı formda harekete geçme üzere yetenekler hakim olur. Lakin ebeveynlerin çok müdahalesi ve çok erken hükümran olma durumunda, kararsızlık ve utanç hisleri yük kazanacaktır.
Fallik dönem
Fallik devir 3-6 yaş aralığını içermektedir. Bu periyotta çocuk, cinsel bölgelerinin uyarılmasına karşı bir heyecan duymakta ve cinselliğe çok ilgi göstermektedir. Bu durum cinsellik ayrımıyla bağlantılıdır. Çocuk dikkatini cinsel organlarına ve bu organların manalarına ağırlaştırır. Oral ve anal periyotta cinsel dürtüler ağız ve anal bölge ile doyurulmakta iken, bu periyotta cinsel organ haz bölgesi haline gelmiştir.
Fallik periyottaki cinsel ilgi ve aksiyonlar, erişkin periyottaki cinsel ömrün öncüsü yahut çocuksu bir gibisi olarak düşünülür (Geçtan, 1994).Bu periyotta cinsel ayrılıklar öğrenilir ve cinsiyete uygun roller belirlenir. Cinsel pahalar ve yasaklar öğrenilir. Çocuğun cinsel ilgileri ve rolleri oyunlarına yansır (Öztürk, 1995).
Freud, 4-5 yaşlarındaki erkek çocuklarda, annelerine karşı ağır bir bağlılık ve istek geliştiğini belirtmiştir. Bu istek nedeniyle babasını rakip olarak gören çocuk, babasının yerine geçmeyi ve O’nu yok etmeyi istemektedir. Bu hisler nedeniyle çocuk babasına karşı düşmanlık beslemektedir. Babasını rakip olarak gören çocukta, tıpkı vakitte hadım edilme korkusu da gelişir (Fromm, 1991). Freud bu süreci Oidipus Kompleksi olarak tanımlamıştır. Kız çocuklarında görülen benzeri durum ise, Elektra kompleksi olarak isimlendirilmiştir (Craib, 2004).
Gizlilik dönemi
Bu periyot 6-7 yaşlarından 12-15 yaşlarına kadar olan devri içerir. Gizil yahut latent devir olarak da isimlendirilen bu periyotta, çocuğun daha evvelce geçirdiği çatışmalar yatışır ve ortadan kalkmış üzere görünür. Kapalılık devrinde kız çocuklarının oyunlarının niteliği değişir. Çocuk kendi cinsinden olan ebeveyniyle özdeşim yapar ve cinsiyetine nazaran toplumsal rolü güçlenir. Bu periyotta ebeveynler dışındaki yetişkinlerle de özdeşim kurmaya başlanır (Geçtan, 1994).
Genital dönem
Ergenlik devri olarak da isimlendirilen bu devir, yaklaşık 11 yaşından sonra başlar. Genel olarak ergenlik, her iki cinste de birincil ve ikincil cinsel yapılarda süratli gelişimin olduğu devri kapsamaktadır. Kapalılık periyodunun akabinde ergenlik periyodunda, evvelce yaşanmış olan çatışmalar ve cinsel yönelişler tekrar baştan yaşanır. Çok bağımlılık hisleri baskın hale gelir. Ailenin kaybedilmesi, onlardan ayrılma telaş ortaya çıkar. Çocukluk periyotlarında çözülememiş problemlere bu periyotta tahlil aranmaktadır. Bu epey ağır bir problemdir. Psikozlar, nevrotik bozuklular ve kişilik bozuklukları üzere ruhsal bozuklukların değerli bir kısmı bu devirde ortaya çıkmaktadır. Ergenlik devri, kimlik gelişiminde kıymetli rol oynar (Ersevim, 2006).
Sonuç
Freud psikoseksüel gelişimin, nevrozlar başta olmak üzere çeşitli ruhsal bozukluklarla yakın bağı olduğunu savunmaktadır. Bu nedenle psikoseksüel gelişim süreci, makul özelliklerine nazaran periyotlara ayrılmıştır. Her devrin kendine has özellikleri ve savunma düzenekleri tespit edilmiştir. Bu devirlerin detaylı olarak incelenmesi, yetişkin periyotta karşılaşılan ruhsal meselelerin daha âlâ anlaşılması ve uygun yaklaşım stratejileri geliştirilmesi için çok kıymetlidir.
Kaynakça
Alper Y., Bayraktar E., Karaçam Ö. (1997), Özgür, Meseleler ve Teklifler Herkes İçin Psikiyatri. İstanbul: Era Yayınları.
Boeree G. (2017),Personality Theories. webspace.ship.edu/cgboer/Freud.pdfl Erişim Tarihi: 20.11.2017
Craib I. (2004), Psikanaliz Nedir? (Çev.: Ali KILIÇLIOĞLU), Say Yayınları, İstanbul.
Ersevim İ. (2010), Freud ve Psikanalizin Temel Prensipleri. İstanbul: Assos Yayınları.
Freud S. (2014), Cinsellik Üzerine. (Çev: Ali Avni Özdeş), İstanbul: Say Yayınları.
Fromm E. (1991), Freud Niyetinin Büyüklüğü ve Sonları, Arıtan Yayınevi, İstanbul.
Geçtan, Engin (1994). Psikodinamik Psikiyatri ve Olağan Dışı Davranışlar. İstanbul: Remzi Yayınları.
Öztürk, Bahri (1995). Uygulamalı Cürüm Muhakemesi Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi.